Tâm sinh tướng, một tư tưởng cốt lõi trong Đạo Đức Kinh, khẳng định nội tâm con người ảnh hưởng đến cách nhìn nhận thế giới. Tướng không chỉ là diện mạo, mà còn là tính hướng bên ngoài, phản ánh thế giới quan của mỗi người. Thế giới vốn vô thường, không có hình tướng cố định. Tốt xấu, thiện ác đều do tâm ta mà sinh.
Chúng ta thường thấy, khi mất đồ, nghi ngờ hàng xóm, ta nhìn họ như kẻ gian. Nhưng khi tìm lại được đồ, cách nhìn lại thay đổi. Ngoại hình hàng xóm không đổi, chỉ tâm ta thay đổi.
Nhận thức bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố, như tuổi tác. Người trẻ thấy thiếu nữ, người già thấy bà lão trong cùng một bức tranh. Vậy mắt thấy tai nghe có chắc là thật? Phật giáo cho rằng mọi hiện tướng đều hư ảo, rắc rối phiền não do ta tự tạo.
Tranh luận thường nảy sinh do khác biệt lập trường, góc nhìn. Không có đúng sai tuyệt đối, chỉ có những cách nhìn khác nhau từ những hoàn cảnh khác nhau. Khi phiền muộn, ta ghét bỏ thế giới. Khi vui vẻ, ta bao dung hơn. Tâm ta quyết định cách ta nhìn nhận thế giới.
Lão Tử viết: “Thiên hạ giai tri mỹ chi vi mỹ, tư ác dĩ; giai tri thiện chi vi thiện, tư bất thiện dĩ”. Khi định nghĩa cái đẹp, cái xấu cũng xuất hiện. Định nghĩa thiện, ác cũng đồng thời nảy sinh. Vạn vật không đen trắng rõ ràng, ta dùng đối lập để nhìn nhận, bám víu ảo tưởng, tranh cãi không ngừng. Lão Tử khuyên “Cố thường vô dục dĩ quan kỳ diệu, thường hữu dục dĩ quan kỳ kiếu”. Buông bỏ đánh giá chủ quan, dục vọng, ta mới thấy vẻ đẹp thực sự, nghe được “thiên nhạc”.
Thiên nhạc là âm thanh nguyên bản của vạn vật, không mang cảm xúc vui buồn giận dữ. Ta gán ghép cảm xúc vào âm nhạc, tạo ý thức chủ quan. Khi tĩnh tâm, ta nghe được âm nhạc ở trạng thái nguyên bản, đó chính là thiên nhạc. Tốt xấu không nằm ở âm nhạc, mà ở người nghe. Tương tự, tốt xấu của vạn vật không nằm ở bản thân sự vật, mà ở cách ta nhìn nhận.
“30 nan hoa cộng nhất轂, đương kỳ vô hữu, hữu xa chi dĩ. Nêỡng thổ vi khí, đương kỳ vô hữu, hữu khí chi dĩ. Khiết hộ lập ư, đương kỳ vô hữu, hữu thất chi dĩ. Cố hữu chi dĩ vi lợi, vô chi dĩ vi dụng.” Vô dụng và hữu dụng, tốt và xấu, đúng và sai, phụ thuộc vào cách ta sử dụng, phân tích. Buông bỏ suy nghĩ cố hữu, mở rộng tầm nhìn, ta mới thấy toàn diện. Ly rỗng mới chứa nước, nhà trống mới chứa người. Người có mặt thiện cũng có mặt ác, người ác cũng có thể có thiện.
Lão Tử nói: “Phản giả đạo chi động, nhược giả đạo chi dụng”. Phản hồi là động thái của Đạo, mềm dẻo là cách Đạo vận dụng. Vạn vật sinh từ có, có sinh từ không. Suy nghĩ cố định, ta chỉ thấy một khía cạnh, không hiểu bí mật của Đạo. Vui buồn do suy nghĩ quyết định, không phải bản chất sự vật. Phúc họa, vui buồn luôn đi cùng nhau. Thành công cần cảnh giác nguy hiểm, biết an mà phòng nguy.
Hữu ích, vô ích cũng như đúng sai, không có câu trả lời chung. Tâm trạng, giai đoạn sống khác nhau, quan điểm cũng khác. Cố chấp cho mình đúng, lúc đó mới thật sự sai. Tranh luận với người cố chấp như nhìn vào vực thẳm, cuối cùng có thể rơi xuống.
“Tâm ngoại vô vật, tâm ngoại vô lễ” xuất phát từ Vương Dương Minh. Vật chất là thế giới ta thấy, lễ là đúng sai, tốt xấu do ta định nghĩa. Tâm chủ quan khiến ta thấy sự vật, phân chia đúng sai, thiện ác. Cỏ có xấu không? Hút dinh dưỡng của hoa thì xấu, nuôi động vật thì tốt. Thiện ác do ta gán ghép.
Vương Dương Minh hỏi: “Tâm ngoại vô vật, nhưng hoa tự nở tự tàn, liên quan gì đến tâm tôi?”. Trả lời: “Khi chưa thấy hoa, hoa và tâm ông đều không tồn tại. Khi thấy, nó mới xuất hiện trong tâm ông”. Hoa là biểu tượng cho mọi điều tốt đẹp. Giống như tâm sinh tướng, tâm tiêu cực, ta chỉ thấy mặt xấu.
Hiểu được điều này, ta nắm quy luật “Phản giả đạo chi động, nhược giả đạo chi dụng”. Hai thuộc tính đối lập luôn chuyển động ngược chiều, đến cực điểm rồi quay về, lặp lại không ngừng. Ánh sáng mặt trời, sự thay đổi con người đều tuân theo quy luật này. Thuận lợi cần phòng khó khăn, khó khăn cần kiên nhẫn tìm cơ hội.
Vô vi không phải không làm gì, mà hành động theo quy luật tự nhiên, theo Đạo. Sinh lão bệnh tử là quy luật tự nhiên, hưng thịnh suy tàn là quy luật vận hành. Không nhìn nhận chủ quan, buông bỏ cái tôi, nhìn khách quan, ta thấy Đạo của vạn vật, sử dụng phù hợp quy luật.
Vô vi là tư tưởng cốt lõi trong Đạo Đức Kinh. “Nhân pháp địa, địa pháp thiên, thiên pháp đạo, đạo pháp tự nhiên”. Con người theo đất, đất theo trời, trời theo Đạo, Đạo theo tự nhiên. Đạo là tự nhiên, tuân theo bản chất sự vật. Vô vi là thái độ sống, làm mà không gượng ép, theo lẽ tự nhiên. Điều kiện chín muồi, mọi việc hanh thông.
Vô vi không phải không hành động, mà hành động không gượng ép. Tâm bình thản, không áp lực, mới thấy niềm vui thực sự. Lão Tử giản dị, thanh tịnh, làm việc với thái độ vô vi, không gấp gáp, tham lam. Gieo nhân lành, quả tốt tự đến.
Nỗ lực, kiên trì đôi khi là khái niệm giả tạo. Người thường khởi nghiệp vì danh lợi, Lão Tử vì đam mê, vị tha. Khó khăn như núi, người thường sợ hãi. Lão Tử có đam mê, vị tha chống đỡ, vượt qua dễ dàng. Bề ngoài nỗ lực, kiên trì, thực chất là đam mê, yêu thích. Làm việc tự nhiên muốn làm, cảm giác là niềm vui trọn vẹn.
“Người sống mềm yếu chết thì cứng đờ, cây cỏ lúc còn sống thì mềm mại chết đi thì khô cứng. Do đó cứng mạnh là thuộc về cái chết mềm yếu là thuộc về sự sống”. Mềm mại tuy yếu ớt, lại đầy sinh lực. Cứng rắn dễ mất sức sống, đi đến diệt vong. Nước tuy mềm yếu, nhưng công phá vật cứng rắn không gì sánh bằng. Nhu thắng cương. Nước xuyên qua đá, làm mòn đá cứng. Con người hành động không nên cứng rắn, dễ gãy đổ. Giữ sự mềm mỏng, tích lũy sức mạnh, vượt qua thử thách, đạt được giá trị.
Các nhà cai trị nên tuân theo tự nhiên, thi hành vô vi nhi trị. “Lo việc nước mà ít nói, công thành việc xong, dân chúng đều tự cho rằng đó là tự nhiên”. Người cai trị tốt nhất để dân chúng tự do, yên ổn, đạt thiên hạ thái bình. Vô vi không phải không làm gì, mà quản lý không ngược quy luật khách quan, không tùy tiện theo ý mình. Tự nhiên, xã hội đều có quy luật riêng. Đi ngược quy luật sẽ gặp hậu quả.
“Đạo khả đạo, phi thường đạo; danh khả danh, phi thường danh”. Đạo chân chính không thể diễn tả bằng ngôn ngữ, không tên, không hình dạng, vô hình, không thể nắm bắt. “Vô danh thiên địa chi thủy, hữu danh vạn vật chi mẫu”. Đạo là khởi nguồn trời đất, tồn tại trước vạn vật, hòa quyện với trời đất. Lão Tử giác ngộ thiên đạo, thấu hiểu quy luật vạn vật. Thiên đạo đề cao “lợi nhi bất hại”. Thiên nhiên nuôi dưỡng vạn vật mà không gây hại.
“Thượng thiện nhược thủy. Thủy thiện lợi vạn vật nhi bất tranh, xử chúng nhân chi sở ố, cố cơ ư đạo”. Nước gần nhất với Đạo, thông suốt, bao trùm, cống hiến không đòi hỏi. Vạn vật tồn tại trong đối lập lưỡng nguyên. Phát triển đến cực điểm sẽ chuyển hóa ngược lại. “Vật cực tất phản”. Thẳng thành cong, khéo léo thành vụng về. Vạn vật hòa hợp âm dương, đối lập thống nhất. Âm dương hòa quyện, kiềm chế lẫn nhau, đạt cân bằng. Can thiệp mù quáng, phá vỡ cân bằng, phản tác dụng. Âm dương của Lão Tử là ý tưởng biện chứng sớm nhất. “Vật cực tất phản, thịnh cực tất suy” là quy luật vận hành của thiên đạo. Tư tưởng biện chứng của Lão Tử chạm tới cốt lõi triết học biện chứng duy vật.
Nhân đạo của Lão Tử bao gồm quan điểm về chiến tranh (không dùng sức mạnh), xã hội (trở về mộc mạc) và sống (biết đủ thì vui). Chiến tranh khiến dân lầm than. Lão Tử căm ghét chiến tranh, dùng Đạo giúp vua, không dùng sức mạnh quân sự. “Nơi quân đội đóng quân, cây cỏ mọc thành bụi gai, đất đai cằn cỗi”. Chiến tranh tàn phá sinh mệnh, vi phạm thiên đạo, hậu quả nặng nề. Vua dựa vào sức mạnh chiến tranh dễ diệt vong.
Lão Tử đưa ra nguyên tắc “phản phác quy chân”, trở về mộc mạc. Bản chất con người là mộc mạc, chân thật. Thời loạn càng nên quay về tự nhiên thuần khiết. “Nguyên khí” là tính chất thuần khiết, người thông minh biết sử dụng sẽ dẫn đầu. Xã hội trở về hài hòa.
“Tri túc thường lạc”. Biết đủ thì vui. Không gì lớn hơn không biết đủ, không gì tai hại hơn ham muốn không ngừng. Biết đủ mới mãn nguyện. Tham lam dẫn đến tai họa, biết đủ là giàu. Giàu có thực sự không phải vật chất, danh vọng, mà là biết đủ trong tâm hồn. Ham muốn vô hạn, không bao giờ thỏa mãn. Tìm kiếm niềm vui từ những gì mình có, tránh tai họa, đạt được giàu có thực sự.
Lão Tử không khuyên bỏ nhu cầu cơ bản. “Thánh nhân bất cầu xa hoa, tri túc thường lạc”. Không chạy theo lạc thú, tham vọng quá độ. Biết đủ là giá trị sống, thái độ đáng quý. Giản dị, tự nhiên là cốt lõi cuộc sống. “Đạo sinh nhất, nhất sinh nhị, nhị sinh tam, tam sinh vạn vật”. Vạn vật bắt đầu từ đơn giản, cuối cùng trở về đơn giản. Cuộc sống cũng vậy, đạt cực điểm sẽ đơn giản, tinh khiết. Khi sống giản dị, thanh tịnh, chân lý vũ trụ, triết lý ban đầu sẽ gần kề.
