Con người hiện đại thường rơi vào hai trạng thái: nhàm chán vì cuộc sống quá bình lặng hoặc lo lắng vì áp lực quá lớn. Thuyết dòng chảy tâm trí không chỉ giúp phát huy sự tập trung mà còn giúp đối phó với những cảm xúc tiêu cực này. Tác giả Mihaly Csikszentmihalyi đã nghiên cứu sâu về trạng thái này, mô tả trải nghiệm tâm lý khi đạt được dòng chảy và hệ thống hóa các điều kiện cần thiết để đạt được nó.
Trải nghiệm cuộc sống hoàn toàn dựa trên cảm nhận chủ quan. Niềm vui phụ thuộc vào cách tâm trí xử lý trải nghiệm hàng ngày. Nếu trải nghiệm không tốt, hạnh phúc sẽ trở nên xa vời. Vậy nguyên nhân của sự bất hạnh là gì?
Từ góc độ tiến hóa, tổ tiên chúng ta phải sinh tồn trong môi trường khắc nghiệt. Động vật hành động theo bản năng, không để ý đến thông tin không liên quan đến sự sống còn. Con người, với hệ thống não bộ phát triển, có khả năng suy nghĩ về tương lai, điều này mang lại cả lợi ích và sự lo lắng.
Con người theo đuổi lạc thú cảm quan, nhưng đó chỉ là cơ chế thưởng của gen nhằm thúc đẩy sự tồn tại. Tận hưởng lạc thú không sai, nhưng niềm vui đó chóng qua và không liên quan đến hạnh phúc dài lâu.
Từ góc độ xã hội học, con người luôn thấy mình nhỏ bé trước vũ trụ bao la. Niềm tin vào thần thoại giúp con người xưa sống trong điều kiện khắc nghiệt. Ngày nay, con người liên tục sinh ra ham muốn mới. Mặc dù tài nguyên vật chất tăng lên, mức độ hạnh phúc lại không tăng tương ứng.
Việc coi sự giàu có là con đường đến hạnh phúc chỉ là một cách kiểm soát của xã hội. Thoát khỏi sự kiểm soát này là một bước tiến lớn. Chỉ khi trở thành chủ nhân của ý thức, chúng ta mới đạt được hạnh phúc thực sự.
Để kiểm soát ý thức, trước tiên cần kiểm soát năng lượng tinh thần. Khái niệm “entropy tinh thần” mô tả trạng thái ý thức mất trật tự, dẫn đến bồn chồn và lo lắng. Khả năng xử lý thông tin của não bộ có giới hạn, sự tập trung giúp lọc thông tin cần thiết.
Sự tập trung là nguồn năng lượng tinh thần. Sử dụng đúng cách, nó sẽ cải thiện trải nghiệm cuộc sống. Ngược lại, nếu bị phân tâm, chúng ta sẽ khó đạt được mục tiêu, dễ xuất hiện cảm xúc tiêu cực.
Trạng thái “entropy tinh thần” khá phổ biến. Nếu không cải thiện, chúng ta dễ bị cuốn vào sự hỗn loạn của ý thức. May mắn thay, hiện tượng “negentropy” (entropy âm) cho thấy xu hướng chuyển từ hỗn loạn sang trật tự.
Trải nghiệm tối ưu (dòng chảy) là trạng thái trái ngược với entropy tinh thần. Nó xảy ra khi thông tin nhận được hoàn toàn phù hợp với mục tiêu, năng lượng tinh thần tuôn trào, không lo lắng hay nghi ngờ.
Trong trạng thái dòng chảy, niềm vui đến từ quá trình trải nghiệm, kết quả không còn quan trọng. Sự tập trung vào hiện tại mang lại trải nghiệm tốt đẹp. Khi công việc kết thúc, cảm giác hài lòng dâng lên, mang lại hạnh phúc.
Dòng chảy xuất hiện khi nỗ lực hết mình vì nhiệm vụ khó khăn, vận dụng tối đa thể lực và trí lực. Khi đó, con người cảm thấy kiểm soát hành động và làm chủ vận mệnh.
Điều kiện đầu tiên để dòng chảy hình thành là mục tiêu rõ ràng. Người có mục tiêu thường tự tin và có lòng tự trọng cao. Mục tiêu rõ ràng giúp con người có cách thức cụ thể để đạt được nó.
Điều kiện thứ hai là phản hồi kịp thời, giúp nhận biết chất lượng công việc sau mỗi bước. Mục tiêu rõ ràng và phản hồi kịp thời hỗ trợ lẫn nhau.
Điều kiện thứ ba là sự tương thích giữa độ khó của thử thách và khả năng. Khi khả năng cao mà thử thách quá dễ, bạn sẽ thấy nhàm chán. Khi khả năng thấp mà thử thách quá cao, bạn sẽ cảm thấy lo lắng.
Khi ba điều kiện trên được đáp ứng, ý thức sẽ tập trung và bước vào trạng thái dòng chảy. Mọi suy nghĩ và cảm xúc không liên quan sẽ biến mất, cảm giác mạnh mẽ hơn bình thường, hiệu quả công việc tăng cao.
